روابط دو کشور ایران و چین، از زمان امپراتوری‌های باستان برقرار گشته و طی دوره‌های مختلف تاریخ دچار فراز و فرود‌هایی شده است. با توجّه به ظرفیت‌های موجود در گسترش روابط بین دو کشور، کماکان این همکاری و رابطه در سطوح مختلف به شکل گسترده تری ادامه دارد و در شرایط موجود- فشار از جانب غرب به خصوص تحریم‌های آمریکا- و با توجه به عضویت دایم چین در شورای امنیت سازمان ملل متحد، بهترین فرصت برای دو طرف فراهم گردیده که از ظرفیت‌های موجود خود کمال بهره را ببرند.

از نظر تاریخی روابط دیپلماتیک میان ایران و چین امر جدیدی نیست؛ به استناد منابع تاریخی در زمان سلطنت مهرداد دوم شهریار اشکانی روابط میان امپراتوری‌های ایران و چین برقرار شد. پس از آن در دوره ساسانیان روابط توسعه و گسترش بیشتری یافت و دو ملّت مناسبات صمیمانه تری با یکدیگر برقرار کردند. در این دوران رفت و آمد سفرا و نمایندگان سیاسی و هم چنین جهانگردان و زائران چینی به ایران و ممالک هم جوارِ آن فزونی یافت و نام ایران و ایرانی در چین و در اسناد و مدارک چینی‌ها بیشتر برده شد.

 

با سقوط ساسانیان روابط ایران و چین گرچه محدودیت‌هایی به خود دید، اما هم چنان تداوم یافت. در دوره فرمانروایان مغول که حوزه تسلط شان از شرق تا غرب آسیا را در بر میگرفت و بر چین نیز حکمرانی مینمودند این روابط گسترش بیشتری یافت. در زمان صفویه و بعد از آن نیز این رابطه ادامه پیدا کرد و کالا‌های چینی به خصوص ابریشم از چین به ایران حمل میشد و از ایران به کشور‌های غربی انتقال مییافت و به فروش میرسید. در دوره افشاریه و زندیه نیز روابط سیاسی اقتصادی و فرهنگی ایران و چین کم و بیش ادامه یافت. اما در عهد قاجار دو کشور چندان توجهی به یکدیگر نداشتند که عمدتاً به دلیل مسایل و مشکلات دو کشور در عصر استعمار بود.

در سال ۱۳۱۲ دولت ایران در شانگ‌های کنسولگری دایر نمود. در سال ۱۳۲۳ دو کشور تصمیم گرفتند روابط دیپلماتیک میان دو دولت را تقویت نمایند در نتیجه نمایندگی‌های خود را به سطح سفارت ارتقاء دادند و کنسولگری شانگ‌های نیز کماکان وظایف خود را دنبال نمود.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران سیاستمداران چینی را همانند دیگر سیاست مداران دنیا غافلگیر نمود. سیاسیون چینی از وقایع ایران که به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید بسیار نگران بودند و با توجه به این که همه بحران‌های جهانی به ویژه در منطق‌های مانند خاورمیانه را نتیجه رقابت دو بلوک قدرتمند آمریکا و شوروی میدانستند به سختی میتوانستند باور کنند که در کشوری در همسایگی شوروی که حکومت آن متحد آمریکا بود تحولی بزرگ علیه منافع غرب روی دهد و مسکو در تشکیل و به ثمر رسیدن آن نقشی نداشته باشد.

اگرچه جمهوری خلق چین انقلاب اسلامی ایران و حکومت جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت، ولی حوادث اوایل انقلاب از عواملی بود که موجب شک و تردید همراه با نگرانی چین شده و به موضع گیری خود در قبال انقلاب اسلامی دامن میزد. به دنبال تسخیر سفارت آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ توسط دانشجویان پیرو خط امام دولت چین مخالفت خود را در قبال این موضوع و گروگانگیری کارمندان سفارت آمریکا اعلام نمود، اما حاضر نشد تا در تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران شرکت کند و در سازمان ملل متحد نیز با پیشنهادات آمریکا در این زمینه مخالفت کرد.

دو کشور ایران و چین از امکانات بالفعل و بالقوه وسیعی برای گسترش مناسبات خود به خصوص مناسبات بازرگانی و اقتصادی برخوردارند. روشن است که جمهوری اسلامی ایران با توجه به وسعت خاک، تنوع آب وهوا، جمعیت زیاد، تسلط بر سرزمین‌های وسیع و منابع غنی در شمال خلیج فارس و دریای عمان، دارا بودن زیرساخت‌های فکری و مادی لازم برای پیشرفت صنعتی و ویژگی‌های دیگری از این قبیل، بیش از دیگر کشور‌های خاورمیانه از امکانات لازم جهت گسترش روابط بازرگانی اقتصادی و فنی با چین برخوردار است.

از طرف دیگر کشور چین به علت برخورداری از امکانات سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی و تجربیات ارزشمند که در طول سال‌های مبارزات داخلی و نیز مبارزه با استعمارگر خارجی پشت سر نهاده است امروزه به صورت یک قدرت بزرگ در عرصهی جهانی تلقی میشود.

در دوران پس از انقلاب اسلامی ایران، روابط اقتصادی دو کشور به سرعت رو به گسترش گذاشت. افزایش تصاعدی حجم مبادلات تجاری دو کشور آشکارترین نمونه آن به شمار میرود. این افزایش به ویژه در دههی اخیر چشمگیر بوده است.

بخش قابل توجهی از صادرات ایران به چین را نفت و محصولات پتروشیمی تشکیل میدهد. محصولات غیرنفتی همچون خشکبار نیز به چین صادر میشود. عمدهترین اقلام صادراتی چین به ایران را فناوری انواع ماشین آلات و ماشین افزار مکانیکی و الکترونیکی، منسوجات مواد شیمیایی و اقلام دیگر تشکیل میدهد. همچنین از پروژه‌هایی که چینی‌ها در ایران در دست اجرا دارند میتوان به متروی تهران، ساخت انواع تجهیزات نیروگاه‌های آبی و حرارتی، احداث کارخانه‌های سیمان و پروژه‌های مختلف دیگر اشاره کرد.

سابقه روابط فرهنگی هر دو کشور ایران و چین به سال‌های قبل و به زمان فعالیت جاده ابریشم باز میگردد. قبل از انقلاب دو طرف یک موافقتنامه فرهنگی به امضاء رسانیده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این نوع همکاری تداوم داشته و نقطه عطف آن در سفر مقام معظم رهبری به چین (در زمان تصدی مقام ریاست جمهوری) و امضاء برنامه همکاری‌های فرهنگیو علمی، آموزشی توسط جناب آقای دکتر ولایتی وزر وقت امور خارجه کشورمان بوده است. در همین راستا برنامه مبادلات فرهنگی دو سالانه توسط مقامات فرهنگی دو کشور به امضاء رسیده است.

یکی دیگر از مهمترین تحولات در بخش فرهنگی روابط دو کشور، اعلام ج. ا. ا. در سال ۲۰۱۱ بعنوان مقصد توریستی برای گردشگران چینی است. در سال‌های اخیر در قالب افزایش تبادلات مردم با مردم هر دو کشور تمایل به گسترش جذب گردشگر از یکدیگر را در برنامه‌های خود قرار داده اند.

در سال‌های اخیر، روابط ایران و چین در حوزه فعالیت‌های بشردوستانه و خیریه افزایش یافته است. تبادل هیأت‌های مختلف میان دو کشور در حوزه امداد میان بنیاد صلح و توسعه چین و کمیته امداد امام خمینی (ره) در جریان است.

ذکر این نکته ضروری است که مراکز، نهاد‌ها و مؤسسات مذهبی اسلامی در کشور چین تحت نظارت کامل دولت چین قرار داشته و در برخی موارد، انتصاب رؤسای آن‌ها باید با تأیید دولت مرکزی چین صورت میپذیرد. مسلمانان چین را باید در یک تقسیم بندی دوگانه مشاهده نمود: گروهی اقلیت که با محوریت و آموزش فکری از سوی مراکز مذهبی پاکستان و منابع مالی کشور‌های عربی از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی، جریانات تندروی اسلامی را در این کشور تشکیل داده و بر علیه دولت مرکزی، موضع گیری دارند. گروه دوم شامل اکثریت مسلمانان چین است که بدنبال زندگی عادی روزمره و اعمال مذهبی خود فارغ از جریانات مذهبی- سیاسی متأثر از خارج از کشور هستند. در ماه‌های گذشته درکشور چین، عملیات تروریستی متعددی رخ داده که در بیشتر موارد، قربانیان این حوادث افراد غیرنظامی بوده‎اند؛ هر چند حمله به پایگاه‌های پلیس نیز در دستورکار قرار گرفته است. منشأ برخی از این عملیات‎ها به “تجزیه طلبان ایغور” (شامل کنگره جهانی ایغور با مرکزیت شهر مونیخ آلمان که توسط مراکزی از آمریکاتأمین مالی میشوند) و بخشی ناشی از جریان‌های افراطی اسلامی در استان سین کیانگ چین (به محوریت جنبش اسلامی ترکستان و اخیراً گروه‎های سلفی و وهابی تندرو که در سوریه و حتی گروه داعش حضور نظامی داشته اند) میباشد. دولت چین نیز برخورد سختگیرانه تری را برای جلوگیری از انجام این حملات تروریستی در دستورکار قرار داده است و از اینرو حتی برخی محدودیت‌ها را در امور مذهبی به منظور جلوگیری از انجام اقدامات تروریستی و جلوگیری از اقدامات تیمی در قالب گردهمایی‌های مذهبی، در دستورکار خود قرار داده است. قتل امام جماعت بزرگترین و قدیمیترین مسجد استان سین کیانگ، به دلیل تأیید برخی سیاست‌های دولت مرکزی در روز عید فطر، آغاز روند جدیدی از اقدامات گروه‎های تندروی ایغور و مسلمان در کشور چین میباشد. پر واضح است که نفی افراطیگرایی و خشونت طلبی در شکل مذهبی یا غیرمذهبی آن از اصول پایدار جمهوری اسلامی ایران میباشد.